کوردانی چوار وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ساڵانێکە بوونەتە قوربانی سیاسەتی توندوتیژی و گروپە چەکدارەکان. ڕۆژی جیهانی ئاشتی وەبیرهێنانەوەیەکە کە تەنها لە ڕێگەی پەروەردەی ئاشتی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و کۆتایی هاتنی شەڕەوە داهاتوویەکی باشتر بۆ ئەو کەسانە بنیات بنرێت.
دکتۆر زانا سادقی
ڕۆژی جیهانی ئاشتی (٢١ی ئەیلول) ساڵانە بیرهێنانەوەی ئەو پرەنسیپە بنچینەییەیە کە کۆمەڵگای مرۆڤایەتی ناتوانێت گەشەپێدان و دادپەروەری و کەرامەتی مرۆڤایەتی بەدەستبهێنێت بەبێ ئەوەی کۆتایی بە شەڕ و توندوتیژی بهێنێت. نەتەوە یەکگرتووەکان بە ئامانجی وەستاندنی ململانێکان، تەنانەت بۆ ڕۆژێکیش، و پەرەپێدانی کولتووری ئاشتی و پێکەوەژیان، ئەم ڕۆژەی ناساندووە. بەڵام لە هەندێ شوێنی جیهان، وەک ناوچە کوردنشینەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گرنگی ئەم ڕۆژە زۆر لەوە زیاترە کە بۆنەیەکی ڕەمزییە. دەیان ساڵ شەڕ و چالاکیی گروپی چەکداری و قەیرانی ئاوارەیی و هەژاری و نادادپەروەری هەلومەرجێکی دروستکردووە کە ئاشتی نەک تەنها خواستێک بەڵکو پێویستییەکی ژیانییە بۆ مانەوە و ژیانی مرۆڤ.
ئەم نووسینە هەوڵ دەدات، بە ڕێبازێکی لێکۆڵینەوە و شیکاری، هەڵوێستی ڕۆژی جیهانی ئاشتی لە پێوەندی لەگەڵ ناوچە کوردستانییەکان بکۆڵێتەوە و جەخت لەسەر پێویستی ڕاگرتنی توندوتیژی و پەروەردەکردن لەسەر ئاشتی و پاڵپشتیکردنی منداڵان و گەنجان و گرنگیدان بە قەیرانە مرۆییەکان لەو ناوچانە بکاتەوە.
پاشخانی مێژوویی توندوتیژی لە ناوچە کوردنشینەکان
ناوچە کوردنشینەکان لە ئێران، عێراق، سوریا، تورکیا لە ماوەی دەیان ساڵی ڕابردوودا چەندین جار گۆڕەپانی ململانێی سیاسی و سەربازی بوون.
- تورکیا: ململانێی دەیان ساڵەی نێوان حکومەت و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) بووەتە هۆی گیانلەدەستدانی دەیان هەزار کەس و گەشەسەندنی ناوچەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکەی ڕاگرتووە.
- عێراق: کورد لە سەردەمی جۆراوجۆردا ڕووبەڕووی هەڵاواردنی پێکهاتەیی و شەڕی ناوخۆ و سەرکوتی خوێناوی بووەتەوە. ڕووخانی ڕژێمی سەدام دەرفەتێکی بۆ فراوانبوونی خۆبەڕێوەبەری ڕەخساند، بەڵام لە هەمان کاتدا ڕێگای بۆ فراوانبوونی گروپە چەکدارەکان و قەیرانی نوێ خۆشکرد.
- سوریا: شەڕی ناوخۆی سوریا دۆخێکی دروستکرد کە گروپە چەکدارە کوردییەکان (یەپەگە، یەپەژه، سەدەف و هتد) کە لقەکانی پەکەکەن لە سوریا، بەشێک لە باکوری وڵاتەکەیان کۆنترۆڵکرد، بەڵام هاوڵاتیانی مەدەنی بەردەوامن لە پێدانی باجێکی قورس لەڕووی ئاوارەبوون و بێبەشبوون و نائەمنیەوە.
- ئێران: لە دەیان ساڵی ڕابردوودا گرووپە چەکدارە کوردییەکانی وەک پژاک، پاک، دیموکرات (حدکا)، کۆمەڵە و خەبات، چەندین جار پەنایان بۆ ئۆپەراسیۆنی توندوتیژانە بردووە و قوربانییە سەرەکییەکانی ئەم بازنەی توندوتیژییە، خەڵکی ئاسایی ناوچە کوردنشینەکان بوون.
ئەم مێژووە ئەوەمان بۆ دەردەخات کە توندوتیژی و شەڕ، لە جیاتی چارەسەرکردنی پرسی کورد، تەنیا کێشەکانی قووڵتر کردووەتەوە و بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری و کولتوورییان خراپتر کردووە.
شەڕ و کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی لەسەر کورد
شەڕ و ململانێی چەکداری نەک هەر ژیانی مرۆڤ دەبات، بەڵکو ژێرخانی لەناو دەبات و دەرفەتەکانی گەشەپێدانیش لەناو دەبات.
- لە ناوچە کوردنشینەکان زۆر گوند وێران بوون و زەوییە کشتوکاڵییەکان جێهێڵراون و هەزاران بنەماڵە ڕوویان لە کۆچی زۆرەملێ کردووە.
- هەژاری بەربڵاو و بێکاری لەم ناوچانەدا ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە توندوتیژییە بەردەوامەکانەوە. ئەو بنەماڵانەی دەستیان بە خوێندن و تەندروستی و دەرفەتی کارکردن نەگەیشتووە، زیاتر بەرەوڕووی زیانەکانی کۆمەڵایەتی و دامەزراندنی گروپە مەترسیدارەکان دەبنەوە.
- ژنان و منداڵان قوربانی سەرەکی ئەم دۆخەن؛ ئەو ژنانەی کە ناچارن بەرگەی ئاوارەبوون و بێ ماڵ و حاڵ بگرن، هەروەها ئەو منداڵانەی کە یان واز لە خوێندن دێنن یان ڕاستەوخۆ دەکێشرێنە ناو خولی سەربازە منداڵەکانەوە.
منداڵانی سەرباز: هەڕەشەیەک بۆ داهاتووی نەوەکان
یەکێک لە گرفتە مرۆییە جیددیەکانی ناوچە کوردنشینەکان دیاردەی منداڵی سەربازە. ژمارەیەکی زۆر لە ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ لەوان ڕێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران نیشان دەدەن کە گرووپەکانی وەک پاک، پ.ک.ک/ پژاک و هەندێک گرووپی دیکە لە ڕێگەی شێوازی جۆراوجۆرەوە هەرزەکاران و منداڵان لە ڕیزەکانیاندا وەرئەگرن.
- ئەم منداڵانە بێبەشن لە خوێندن و بەرکەوتەی توندوتیژی و ڕاهێنانی سەربازی و ژینگەی مەترسیدار دەبن.
- لە ڕووی دەروونییەوە منداڵی سەرباز دەبێتە هۆی زیانی گەورە وەک خەمۆکی و دڵەڕاوکێ و بێمتمانەیی بە کۆمەڵگا.
- لە ڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتییەوە، بەکارهێنانی منداڵان لە شەڕی چەکداریدا، پێشێلکارییەکی ڕوونی ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ و پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆمای دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکانە.
ڕۆژی جیهانی ئاشتی دەرفەتێکی گرنگە بۆ جەختکردنەوە لەسەر ئەوەی کە کۆتاییهێنان بە توندوتیژی، پێش هەموو شتێک، کۆتاییهێنان بە بەکارهێنانی منداڵان وەک ئامرازی شەڕ.
پەروەردەی ئاشتی وەک ستراتیژییەکی بەردەوام
توێژینەوەکان دەریانخستووە کە پەروەردەی ئاشتی باشترین ئامرازە بۆ ڕێگریکردن لە بەردەوامبوونی سووڕی توندوتیژی. کاتێک منداڵان و گەنجان لە قوتابخانە و بنەماڵە و میدیاکاندا فێر دەبن کە کێشە کۆمەڵایەتییەکان لە ڕێگەی دیالۆگ و لێبوردەیی و هاوکارییەوە چارەسەر بکرێن، سەرنجڕاکێشیی گروپە چەکدارەکان کەم دەبێتەوە.
لە ناوچە کوردستانییەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دەتوانن لەم بوارانەدا پڕۆژە جێبەجێ بکەن:
- ڕاهێنانی تواناکانی ژیان،
- وۆرک شۆپەکانی بەڕێوەبردنی ململانێکان،
- بەرنامەی کولتووری نێوان نەتەوەکان،
- و پەروەردەی مافی مرۆڤ بۆ منداڵان و هەرزەکاران،
جێبەجێکردن بۆ دروستکردنی پلاتفۆرمێکی بەدیل بۆ ژیانێکی تەندروست و هیوای داهاتوو.
دادپەروەری کۆمەڵایەتی: ڕەهەندی لەبیرکراوی ئاشتی
ئاشتی بەردەوام تەنها بە مانای کۆتاییهێنان بە شەڕ نییە؛ هەروەها پێویستی بە بەدیهێنانی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و ئابووری هەیە. لە ناوچە کوردنشینەکاندا، هەڵاواردنی مێژوویی، نەبوونی دەرفەتی یەکسان، هەژاریی پێکهاتەیی و بێبەشبوون لە گەشەپێدان هەموویان سووتەمەنی ناڕەزایی و توندوتیژی دەدەن.
ڕۆژی جیهانی ئاشتی ئەوەمان بیردەخاتەوە کە بۆ بنیاتنانی ئاشتی ڕاستەقینە دەبێت چارەسەری پرسە بنەڕەتییەکانی وەک:
- یەکسانی لە دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و تەندروستی،
- هەلی کار و گەشەپێدانی بەردەوام،
- و نەهێشتنی هەڵاواردنی نەتەوەیی و زمانەوانی.
دەنا ئەگەر چەکەکان بۆ ماوەیەک بێدەنگ بکرێن، زەمینەی دووبارە بەرهەمهێنانەوەی توندوتیژی دەمێنێتەوە.
قەیرانە جیهانییەکان و کاریگەرییەکانیان لەسەر کورد
جگە لەو کێشانەی بەهۆی شەڕەوە دروست بووە، ناوچە کوردستانییەکانیش ڕووبەڕووی قەیرانی جیهانی تر دەبنەوە:
- گۆڕانی کەشوهەوا: وشکەساڵی و کەمی سەرچاوەکانی ئاو و لەناوبردنی زەوییە کشتوکاڵییەکان مەترسی لەسەر بژێوی هەزاران خێزان دروست دەکەن.
- کۆچ و ئاوارەبوون: شەڕ و ناسەقامگیری وایکردووە ملیۆنان کورد لە وڵاتە جیاوازەکاندا ئاوارە بن و ڕووبەڕووی کێشەی شوناس و کۆمەڵایەتی ببنەوە.
- نادادپەروەری جیهانی: تێڕوانینی ئامرازیی زلهێزە نێودەوڵەتییەکان بۆ پرسی کورد بووەتە هۆی ئەوەی کە مافی مرۆڤی ئەو کەسانە چەندین جار بکەوێتە قوربانی یارییە سیاسییەکان.
ڕۆژی جیهانی ئاشتی دەبێ دەرفەتێک بێت بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ گرنگیدان بەم قەیرانە فرە چینانە.
ئەزموونە جیهانییەکان لە پەروەردەی ئاشتی و بنیاتنانەوەی کۆمەڵگادا
ئەو وڵاتانەی کە توندوتیژی درێژخایەنیان ئەزموون کردووە، نیشانیان داوە کە ئاوەدانکردنەوەی کۆمەڵایەتی تەنیا لە ڕێگەی ئاشتەوایی نیشتمانی و پەروەردەی ئاشتی و بەشداری کۆمەڵگەی مەدەنیەوە دەکرێت.
- لە باشووری ئەفریقا، دوای کۆتایی هاتنی ئاپارتاید، کۆمیسیۆنی ڕاستی و ئاشتەوایی لە ڕێگەی جەختکردنەوە لەسەر وتووێژ و لێبوردن، یارمەتی ئاوەدانکردنەوەی کۆمەڵگای دا.
- لە ڕواندا، دوای کۆمەڵکوژی، پەروەردەی ئاشتی و نۆژەنکردنەوەی منداڵی سەرباز ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبوو لە گەڕاندنەوەی سەقامگیری.
ئەم ئەزموونانە دەتوانن وەک مۆدێلێک بۆ ناوچە کوردنشینەکان بن، نیشان بدەن کە تەنانەت دوای ساڵانێک لە توندوتیژی، دەتوانرێت داهاتوویەکی نوێ لە ڕێگەی پەروەردە و هاودەنگییەوە بنیات بنرێت.
چارەسەری پراکتیکی بۆ ئاشتی لە ناوچە کوردنشینەکان
بۆ گەیشتن بە ئاشتییەکی هەمیشەیی، پێویستە زنجیرەیەک کردەوەی هاوکات ئەنجام بدرێت:
- دەستبەجێ دامەزراندنی منداڵان بۆ ناو گروپە چەکدارەکان ڕابگرن و لێپرسینەوە لە پێشێلکارانی مافی مرۆڤ بکەن.
- وەبەرهێنان لە پەروەردەی ئاشتی و تواناکانی ژیان بۆ منداڵان و هەرزەکاران.
- گەشەسەندنی ئابووری و نەهێشتنی بێبەشی وەک سەکۆیەک بۆ دادپەروەری کۆمەڵایەتی.
- بەهێزکردنی دەزگاکانی ڕاگەیاندن و کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ هۆشیارکردنەوە و بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی.
- کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕۆڵی هەیە لە پاڵپشتیکردنی پڕۆژەکانی ئاشتی و چاودێریکردنی مافەکانی مرۆڤ لە ناوچە کوردستانییەکان.
ڕۆژی جیهانی ئاشتی تەنیا بۆنەیەکی ڕەمزی نییە؛ بانگەوازێکی جیهانییە بۆ وەستاندنی شەڕ و توندوتیژی و دەستپێکردنی ڕێگایەکی نوێ. لە ناوچە کوردنشینەکاندا ئەم ڕۆژە لە هەموو کاتێک گرنگترە. ئەو کەسانەی ساڵانێکە قوربانی شەڕ و هەژاری و نادادپەروەری بوون، شایەنی ئەوەن لە ئارامی و ئاسایش و خۆشگوزەرانیدا بژین.
بۆ گەیشتن بەو ئامانجە دەبێت دەنگی کورد لە جیهاندا ببیسترێت، پەروەردەی ئاشتی جێگەی توندوتیژی بگرێتەوە، دادپەروەری کۆمەڵایەتی بەرقەرار بکرێت، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش بەرپرسیارێتی خۆی بەرامبەر بەو کەسانە جێبەجێ بکات. تەنیا ئەو کاتە دەتوانین هیوادارین ڕۆژی جیهانی ئاشتی لە دروشمێکی ڕەمزییەوە بگۆڕێت بۆ واقیعێکی کۆنکرێتی لە ژیانی گەلی کورددا.
