بنەماڵەی قوربانیانی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ ساڵانێکە لە نێوان هیوا و نائومێدیدا خەریکی ململانێن؛ بەبێ هیچ وەڵامێکی ڕوون سەبارەت بە چارەنووسی ئازیزانیان و بەبێ پشتیوانییەکی تەواو لەلایەن دامەزراوە فەرمییەکانەوە.
دکتۆر زانا سادقی، بەڕێوەبەری جێبەجێکار و بەڕێوەبەری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران
پێشەکی
٣٠ی ئابی هەموو ساڵێک وەک ڕۆژی جیهانی قوربانیانی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ بەڕێوەدەچێت. ئەم ڕۆژە یادی ئازار و مەینەتی هەزاران بنەماڵە کە لەناکاو و بەبێ ئاگادارکردنەوە ئازیزەکانیان دیارنەماون، هیچ زانیارییەک لەسەر چارەنووسیان لەبەردەستدا نییە. دیارنەمانی زۆرەملێ تەنیا کردەوەیەک نییە دژی تاک، بەڵکو کۆمەڵگا و بەها مرۆییەکانیش دەکاتە ئامانج.
کوردستانی ئێران نموونەی سەرەکی ئەم قەیرانەیە، کە تاکەکان لەلایەن گروپە میلیشیا چەکدارەکانەوە دەڕفێنرێن و بنەماڵەکان لە نادڵنیایی و ئازاری بەردەوامدا دەژین.
جگە لە کاریگەریی ڕاستەوخۆ لەسەر قوربانییەکان، بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ دەبێتە هۆی ناڕەحەتی دەروونی و نەبوونی دادپەروەری و پەروەردەکردنی کەشوهەوای ترس و بێمتمانەیی بە سیستەمی دادوەری و حکومی، هەروەها کێشەی کۆمەڵایەتی و ئابووری بەربڵاو لەنێو بنەماڵە و کۆمەڵگادا دروست دەکات. هەر لەبەر ئەم هۆکارە هەوڵە نێودەوڵەتییەکان بۆ ڕێگریکردن و بەرەنگاربوونەوەی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ بووەتە شتێکی گرنگ و پەیماننامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو کەسەکان لە بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و لیژنەکانی چاودێری نەتەوە یەکگرتووەکان چوارچێوەی یاسایی و جێبەجێکردنی گرنگیان پێشکەش کردووە.
پێناسەی بێ سەروشوێنکردنی زۆرەملێ
نەتەوە یەکگرتووەکان پێناسەی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ بەم شێوەیە دەکات: “دەستبەسەرکردن، لێپرسینەوە، ڕفاندن، یان هەر کارێکی هاوشێوە بەرامبەر بە کەسێک لەلایەن دەوڵەتەوە یان لەلایەن گروپەکانەوە کە بە ڕەزامەندی یان هاوکاری دەوڵەت کاردەکەن، بە شێوەیەک کە دواتر کەسەکە لە ڕووی یاساییەوە نەبینرێت و بنەماڵەکەی یان کۆمەڵگاکەی لە چارەنووسی ئاگادار نەکرێتەوە”. لە کوردستانی ئێراندا ئەم دیاردەیە بە شێوەیەکی سەرەکی لە لایەن گرووپە میلیشیا کوردییەکانی وەک پژاک/پەکەکە، پاک، دیموکرات، کۆمەڵە بەدی کراوە. دیارنەمان بەم شێوەیە ڕوودەدات:
- منداڵانی سەرباز و دامەزراندنی کەسانی خوار ١٨ ساڵ: زۆرێک لە هەرزەکاران بەبێ ئاگاداری بنەماڵەکانیان یان بە بەڵێنی خوێندن و داهاتوویەکی باشتر لە گروپەکاندا وەرگیراون. بە دڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین زۆربەی قوربانیانی ئەم دیاردە ترسناکە لە گرووپە چەکدارەکاندا، کەم تەمەن و هەرزەکار بوون. بارودۆخی کەمپەکان و مەشق و ڕاهێنانەکان هاوشێوەی زیندانەکان بووە و بنەماڵەکان هیچ زانیارییەکی دروستیان لەبارەی بارودۆخی خۆیانەوە نەبووە.
- گەورەساڵان بە بەڵێنی پەنابەری، کار، یان خوێندن: بەڵێنی ناڕاستەقینە و فریودەر خەڵک ڕادەکێشن، کە دواتر ڕووبەڕووی بارودۆخی سەخت و سنووردار دەبنەوە لە کەمپەکاندا.
- ئەو کەسانەی هەوڵی جێهێشتنی گروپەکە دەدەن یان دژایەتی دەکەن: ئەندامانی ناڕازی گروپەکان بۆ ماوەیەکی کاتی یان بۆ هەمیشەیی نامێنن و خێزانەکان بێ ئاگا دەمێننەوە لە پێگەی خۆیان.
ئامار و پۆلی قوربانییەکان
بە پشتبەستن بەو کەیسانەی کە لەلایەن چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێرانەوە کۆکراونەتەوە، قوربانیانی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ لە کوردستانی ئێراندا بەسەر چوار گرووپی سەرەکیدا دابەش دەکرێن:
پژاک / پەکەکە
نموونە: ئومێد حوسێنی، بەهمەن زارێ، پوویا تابێعی، فەرزەندە مەزلومی، یاسر مەحموودی، یوسف ئالاوە، یاسین قورۆی، هیمن زادەش، هیدایەت ڕەسووڵی، هادی ئەمینی، نیان دەروێشی، نیعمەت ئاغه‌برایی، ناسر مەجیدپوور، میلاد یوسفی، میلاد ئەمینی، میسه‌م محەممەدزا، مێهران کیکانی، مێهران ئامانی، موعەتەسەم حوسێنی، موژدە غولامی، محەمەد حسێن شەهبازی، محەمەد یوسفی، محەمەد نەوید دۆستی، محەمەد محەمەدی، محەمەد ئەمینی، محەمەد ئەمین غولامی، محەمەد ئەمین ئەمیری، موحسین ئاریفزادە، مۆبه‌شێر کەریمپوور، لەیلا موجەره‌ب، لۆقمان نەقدی، کۆوسەر مەحمودی، کەمال مامەندی، کەمال فیروزی، فیروز ئەداک، فەوزیە مەحمودی، هەستی ئەسەدی، فەرشاد ئەمینی، فەردین ساڵحی، فەراز بێهنوەرد، عەلی نوروزی، سیروان سەیدیپوور، شەهرام سەلمانی، سیروان ڕەسووڵی، سیروان خەیرابادی، سۆنیا ڕوحی، سۆهەیلا کۆردپوور، سروە خانی، سامان خەیرابادی، ڕەئوف ئیبراهیمی، ڕیبوار زەمانی، ڕوحوڵڵا ئه‌رجۆمەندی، ڕامیار کاوە، سەید ڕاشید بەیانجوڤین، دیمه‌ن بارانی، دانیەل دۆستی، دانیەل ئەمینزادە، دانا ئەحمەدی، خەدیجە ئیبراهیمپوور، حەمیدڕەزا حەیدەرنەژادی، حاتەم خونجه‌هان، چیا یوسفی، جابر مولودی، تیمور فەرەجی، پێمان جەعفەری، پووریا قادری، بەیان ئه‌عزه‌می، بەیان ئەحمەدی، بەهمەن قاسمی قه‌لا، بەهمەن هورامی ئەسڵ، بێهرووز سۆبحانی، بابەک ڕەحمەتی، ئەمین گۆڵستانی، ئەمین ڕەندی گۆنبه‌دی، ئەمیر خانی، ئەلیاس حەکیمی، ئیلاهه پوورسادقی، ئەفشین عەزیزی، ئەسرین محەممەدی، ئارمان قادرپوور، ئیدریس شه‌فیعی زەرنه، ئەحمەد بێغه‌م، ئەبوبەکر محەمەدی، ئیبراهیم ئیزه‌دی، یونس ڕۆستەمی، یوسف ڕەبانی، یوسف بابایی.
پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە زۆرێک لەو کەسانە هەرزەکار یان گەنجی خوار تەمەنی ١٨ ساڵ بوون کە ئەزموونی منداڵی سەرباز و ناسەقامگیری درێژخایەنیان هەبووە. نموونە: یاسین قورۆی، هیدایەت ڕەسووڵی، موعەتەسەم حوسێنی، و موژدە غولامی.
پاک
نموونە: ئیدریس ڕەحیم زادە، ئه‌ژین ئەمینی، ئێلناز عالیانی، بەهائەدین وەیسی، ڕەزا عەزیزادە، ڕەزا قازیخانی، عیزەت شاکرمی، که‌ژاڵ عەلیپوور، مەعسومە سوهەیلیزاد، مێهدی خاسی، ئەسعەد ئەفرۆزی، بێهرووز سەفه‌رییان، پەرویز محەمەدی، خه‌رامان ئەمجەدی، سامان سۆبحانی، فەریبا پییری، عەلی ڕەشیدزادە، مۆبین عەزیزنەژاد، محەمەد شادی، مریەم ئەحمەدی.
بەشێک لەو قوربانیانە بە بەڵێنی کارکردن یان کۆچکردن بۆ ئەوروپا ڕاکێشران و دواتر گوشار و ئەشکەنجەیان لەسەر کرا. ئه‌ژین ئەمینی و که‌ژاڵ عەلیپوور نموونەی سەرەکی منداڵانی سەرباز و بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێن.
دیموکرات
نموونە: ئاریا ساڵحی، ئەسرین کازمی، دیاکۆ محەممەدزادە، سارینا مورادخانی، سەمیرا سۆفی، سینا مەفاخری، سەلاح حەیدەری، فه‌ریبا پیری، فەریدە بەرزەکار، کامیار وەلیزادە، مایدە ئەسڵانی، محەمەد براخاسی، محەمەد سادقی، موژدە فەرامەرزی، موسلێح فەیزی، موعین سەمەدی، ناسکه ئیبراهیم زادە، هەیاس مورادی.
هەروەها ئەم لیستە ئەو منداڵە سەربازانە، ژن و گەورەکانیش دەگرێتەوە کە فشار و هەڕەشەیان لێکرابوو کە لەناو گروپەکەدا بمێننەوە یان هاوکاری بکەن. نموونە: سارینا مورادخانی و سەمیرا سۆفی.
کۆمەڵە
نموونە: ئارمان مەردانی، ئاریان ئیسماعیلی، پەرەستۆ مه‌نبه‌ری، پەریا سەروه‌ری، پوویا مه‌حه‌ره‌می، پیشرۆ محەممەدی، جەواد عەزیمی، چیمەن ڕەسووڵی کوردستانی، دانا پێشائابادی، دانیەل عەبدولقادرزادە، دانیەل وەحدانی، ڕەنگین محەمەدپەنا، زۆهرە ساڵحی، ساریێە قادری، سیروان دۆره، شایان فەتاحی، شوعەیب ئەرشەدی، شەهریار خورمێهر، شەهریار موتاعیی، شەیدا شوکروڵەنەژاد، فەردین خاسی، کازم موتاعیی، کامبیز مەنوچێهری، کاوە هێدایەتی، کۆهسار دێهقان، کیمیا شانازی دالوو، گونا ساڵحی، محەمەد براخاسی، میلاد ئاهه‌نی، ناسکه ئیبراهیم زادە، نەوید ئەسەدی، هێلیا عەبدوڵڵاهی.
زەبر و دڵەڕاوکێی درێژخایەن لە بنەماڵەکاندا
دیارنەمانی زۆرەملێی تاکەکان، بەتایبەتی منداڵان و خزمەکان، قەیرانێکی دەروونی قووڵ بۆ بنەماڵەکان دروست دەکات. بنەماڵەکان لە نادڵنیایی ڕەهادا دەمێننەوە، نازانن ئازیزەکەیان لە ژیاندایە یان نا، لە کوێیە و لە چ بارودۆخێکدا ڕاگیراون. ئەم نادڵنیاییە دەبێتە هۆی تێکچوونی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی و هەستکردن بە تاوانباری بەردەوام. زۆرێک لە دایک و باوکانی قوربانییەکان بەدەست کێشەی جەستەییەوە دەناڵێنن کە لە ئەنجامی فشاری دەروونی توندەوە دروست دەبن، وەک بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن، تێکچوونی خەو و نەخۆشییە دەروونییە جەستەییەکان.
نموونە: بنەماڵەی یاسین قورۆی و موژدە غولامی ساڵانێکە لە بارودۆخێکی پڕ لە نیگەرانی و ترسدا دەژین و ساڵانێکە هیچ دەزگایەکی فەرمی بەرپرسیار نەبووە لە دۆخی منداڵەکانیان.
هەژاری ئابووری و دابڕانی کۆمەڵایەتی
لەگەڵ نەمانی بژێوی ژیان، زۆرێک لە بنەماڵەکان تووشی سەختی ئابووریی جددی دەبنەوە. ئەم فشارە داراییە دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و چاودێری تەندروستی و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان کەمدەکاتەوە. جگە لەوەش فشاری دەروونی نیگەرانی بەردەوام و ترس لە گروپە چەکدارەکان دەبێتە هۆی دابڕانی کۆمەڵایەتی. زۆرجار بنەماڵەکان خۆیان لە کۆمەڵگا و دراوسێکان دوور دەخەنەوە بۆ ئەوەی لە مەترسییە ئەگەرییەکان دوور بکەونەوە.
نموونە: بنەماڵەی قوربانیانی پاک و کۆمەڵە کە سەرۆکی ماڵەکانیان بێسەروشوێن بووە، ناچار کراون سەروەت و سامان بفرۆشن یان کۆچ بکەن بۆ ناوچەکانی تر.
نەبوونی متمانە بە دامەزراوە یاسایی و حکومییەکان
بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ لە کوردستانی ئێران بووەتە هۆی ئەوەی کە بنەماڵەکان متمانەیان بە دامودەزگا یاسایی و حکومییەکان نەمێنێت. نەبوونی لێپرسینەوە و بەدواداچوونی یاسایی هەستکردن بە نادادپەروەری و بێزاری کۆمەڵایەتی گەورەتر دەکات. تەنانەت زۆرێک لە بنەماڵەکان ڕەتیدەکەنەوە داوای هاوکاری یاسایی بکەن یان ڕاپۆرت بدەنە پۆلیس، چونکە دەزانن هیچ ئەنجامێکی بەرجەستە بەدەست ناهێنرێت.
کاریگەریەکانی سەربازانی منداڵ لەسەر گەشەکردن و داهاتووی هەرزەکاران
ئەو منداڵانەی کە لەلایەن گروپە چەکدارەکانەوە وەرگیراون، لە بنەماڵەکانیان و ژینگەی سەلامەت جیا دەکرێنەوە و دەخرێنە ژێر مەشقی سەربازی و توندوتیژی و سنووردارکردنی توندەوە. ئەم ئەزموونە دەبێتە هۆی تێکچوونی دەروونی و کێشەی ئەکادیمی و لەدەستدانی توانا کۆمەڵایەتییەکان و لە زۆر حاڵەتدا زیانی جەستەیی. نموونە: موعین سەمەدی و هێلیا عەبدوڵڵاهی و که‌ژاڵ عەلیپوور، منداڵانی خوار تەمەنی ١٨ ساڵ، بە زۆر چالاکی سەربازی و کاری قورسی جەستەیی، ئەزموونێک کە ساڵانێک کاریگەریی دەروونی و کۆمەڵایەتی لەسەر داهاتوویان بەجێهێشت.
ڕۆڵی گروپە چەکدارەکان و میلیشیاکان
- دروستکردنی ترس و کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵگا
گروپە چەکدارەکان ترس و فشار بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی مرۆڤەکان بێسەروشوێن بکەن و هەڕەشە لە بنەماڵەکانیان بکەن. ئەم ستراتیژە یارمەتیدەرە بۆ کۆنترۆڵکردنی دانیشتوانی ناوچەکە و سنووردارکردنی ناڕەزایەتی یان ڕەخنە. بنەماڵەکان لە ترسی تۆڵەسەندنەوە لەلایەن گروپەکانەوە ئامادە نین ناڕەزایەتی دەرببڕن یان زانیاری ئاشکرا بکەن.
- قەرەبووکردنەوەی کەمی هێزی مرۆیی بۆ چالاکییە سەربازییەکان
گروپەکان قەرەبووی کەمی کارمەندان دەکەنەوە بۆ چالاکییە سەربازی و کارگێڕییەکانیان بە دامەزراندنی هەرزەکاران و گەورەکان بە زۆر. ئەم پرۆسەیە دەبێتە هۆی ئەوەی کە زۆر کەس کە هیچ زانیارییەک و بەرژەوەندییەکیان لە چالاکیی سەربازیدا نییە، بە زۆر بخرێنە ناو کەمپەکانەوە یان لە ژێر بەڵێنی درۆدا.
فشار و هەڕەشەی بنەماڵە و ئەندامانی ناڕازی
ئەو کەسانەی هەوڵی جێهێشتن یان دژایەتیکردنی گروپەکە دەدەن، تووشی فشار و هەڕەشەی توند دەبن. هەروەها بنەماڵەکانیان بەهۆی پەیوەندییان لەگەڵ قوربانییەکان تووشی هەڕەشە و توندوتیژی دەبن. ئەم فشارە دەبێتە هۆی بێدەنگی و نهێنی لەنێو بنەماڵەکان و کۆمەڵگەی ناوچەکەدا.
داواکارییەکانی چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران
بەدواداچوون بۆ مافەکانی قوربانیان و پاڵپشتیکردنی بنەماڵەکان
چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران داوا لە نەتەوە یەکگرتووەکان و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی دیکەی مافی مرۆڤ دەکات کە؛
- بەدواداچوون بۆ دۆخی هەموو قوربانیانی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ لە کوردستانی ئێران؛
- پێویستە لە پڕۆسەی بەدواداچوون و ڕوونکردنەوەی چارەنووسی بێسەروشوێنەکان ڕێز لە مافی بنەماڵەکان بگیرێت؛
- پێویستە میکانیزمی یاسایی و مرۆیی کاریگەر دابنرێت بۆ ئاگادارکردنەوە و پاڵپشتیکردنی بنەماڵەکان.
فشارخستنە سەر بۆ ڕوونکردنەوەی چارەنووسی بێسەروشوێنەکان
چاودێر داوا لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دەکات بە بەکارهێنانی ئامرازە دیپلۆماسییەکان و سزاکان و بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرتی بەڵگەدار، کە:
- گروپ و دامەزراوە بەرپرسیارەکان لە دیارنەمانەکان ناچار بکات زانیاری دروست پێشکەش بکەن؛
- پێویستە ڕێوشوێنی پێویست بگیرێتەبەر بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی ئەو جۆرە دیارنەمانە؛
- پێویستە شەفافیەت لە پرۆسەی گەڕانەوە یان ئاگادارکردنەوەی قوربانییەکان مسۆگەر بکرێت.
بەڵگەنامەکردن و بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرتی ورد
چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران جەخت لەوە دەکاتەوە کە؛
- زۆر گرنگە زانیارییەکانی قوربانییەکان بە تەواوی تۆمار بکرێت، لەوانەش تەمەنیان، ڕەگەز، بارودۆخی دیارنەمانیان و گروپی بەرپرسیار.
- پێویستە ئەم زانیاریانە بە شێوەیەکی فەرمی و متمانەپێکراو بخرێتە بەردەست دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ.
- بەڵگەنامەی دروست بنەمای لێکۆڵینەوەی یاسایی و فشاری نێودەوڵەتی دژی تاوانباران دابین دەکات.
دامەزراندنی سیستەمی سەربەخۆ بۆ تۆمارکردن و بەدواداچوونی بێسەروشوێنەکان
چاودێر داوا دەکات کە؛
- پێویستە سیستەمێکی سەربەخۆ و باوەڕپێکراو دابنرێت بۆ تۆمارکردنی زانیاری لەسەر ونبووەکان.
- پێویستە بنەماڵەکان بتوانن زانیاری لەسەر کەسە نزیکەکانیان تۆمار بکەن و پرۆسەی بەدواداچوونی فەرمییان هەبێت.
- پێویستە دەستڕاگەیشتن بەم سیستەمە بۆ دامەزراوەکانی مافی مرۆڤ و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دابین بکرێت.
پەروەردەکردن و هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگا سەبارەت بە مەترسییەکانی گروپە چەکدارەکان
چاودێر داوای ڕێوشوێنی پەروەردەیی و هۆشیاری دەکات بۆ ئەوەی:
- پێویستە هاووڵاتیان ئاگادار بکرێنەوە لە مەترسییەکانی دامەزراندنی هەرزەکاران و تاکەکان بۆ ناو گروپە چەکدارەکان.
- بنەماڵە و کۆمەڵگاکان بتوانن فێری ستراتیژییەکان بن بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ هەڕەشە و دیارنەمانی داهاتوو.
- ڕۆڵی ڕاگەیاندن و چالاکانی ناوخۆیی لە هۆشیارکردنەوە و ڕێگریکردن لە بێسەروشوێنەکان بەهێزتر بکرێت.
جێبەجێکردنی سزا و سزای نێودەوڵەتی دژی گروپە سەرپێچیکارەکان
ڕێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران جەخت لەسەر پێویستی هەنگاوی نێودەوڵەتی بۆ سزادانی گروپە چەکدارە بەرپرسەکانی بێسەروشوێنکردن و پێشگرتن لە بەردەوامیی چالاکییە نایاساییەکانی ئەو گروپانە و کەمکردنەوەی زیانەکانی بۆ کۆمەڵگەی ناوخۆیی دەکاتەوە.
کارکردن لەگەڵ میدیا و چالاکانی مافی مرۆڤ بۆ ئاشکراکردنی قەیرانەکە
چاودێر داوا لە میدیا و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ دەکات کە:
- بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرت و چاوپێکەوتن و بەڵگەنامەی پەیوەست بە قوربانیانی بێسەروشوێنکردن.
- زیادکردنی فشاری نێودەوڵەتی لەسەر گروپ و وڵاتانی پەیوەندیدار.
- هێنانی دەنگی قوربانیان و بنەماڵەکان بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ دەستەبەرکردنی دادپەروەری و پشتیوانی پێویست.
٣٠ی ئاب، ڕۆژی یادی قوربانیانی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ، بیرهێنانەوەی ئەرکی ئەخلاقی و مرۆییمانە. ئازاری بنەماڵەکان و کۆمەڵگا لە کوردستانی ئێراندا ئەوە دەردەخات کە بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ زیاترە لە کردەوەیەکی تاکەکەسی، قەیرانێکی کۆمەڵایەتی، دەروونی و مافی مرۆڤە. چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران پێی وایە کە بەڵگەنامەسازیی ورد، بەدواداچوونی یاسایی و بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرتەکان دەتوانێت بەشدارییەکی بەرچاو لە گەڕاندنەوەی دادپەروەری، دەستەبەرکردنی مافی قوربانییەکان و دروستکردنی ئومێد لە بنەماڵەکاندا بکات.
