لە ئێڤین تا ماڵی زانایان؛ یاسای نێودەوڵەتی لە ژێر داروپەردووی هێرشەکانی ئیسرائیل

کاتێک مووشەکەکان لە جیاتی بەرەکانی شەڕ لەسەر ماڵ و نەخۆشخانە و دەرگای زیندانی ئێڤین دەنیشنەوە، یاسای نێودەوڵەتی تەنها وشەیەکی بێ بەرگرییە

لە ناوەڕاستی ئەو شەڕە ١٢ ڕۆژەی کە ڕژێمی ئیسرائیل بە پێشێلکردنی ئاشکرای سەروەری ئێران و بنەما بنەڕەتییەکانی یاسای نێودەوڵەتی دەستی پێکرد، یەکێک لە دڕندەترین و لەبیرنەکراوترین دڕندەییەکان، هێرشی ڕاستەوخۆی دەروازەی گشتی بۆ زیندانی ئێڤین بوو لە تاران، شوێنێک کە بنەماڵەی زیندانییەکان، فەرمانبەرانی حکومی، سەربازەکان و تەنانەت ڕێبوارانی بێ گومان لە هەموو شوێنێکەوە تێدەپەڕین لە ڕێگەی ڕۆژانە. زیندانی ئێڤین دامەزراوەیەکی سەربازی نییە، بنکەیەکی ئەمنی نییە، بەڵکو تەنیا دەرگایەکە بۆ هیوا، بۆ بەدواداچوونی مافی ئازیزانی زیندانیکراو و پەڵەیەکی مرۆڤدۆستانە لە دڵی شارێکی پڕ لە کێشە.

لەم هێرشە بێ وێنەیەدا دەیان هاوڵاتی مەدەنی کوژران یان بریندار بوون. وێنەکانی شوێنی ڕووداوەکە تەرمی بێ گیان و پارچەپارچەکراوی ئەو کەسانە نیشان دەدەن کە هیچ پەیوەندییەکیان بەو ئۆپەراسیۆنە سەربازییەوە نەبووە. سەرەڕای ئەوەی ئیسرائیل چەندین جار بانگەشەی ئەوە دەکات کە “ئامانجی سەربازی” دەکاتە ئامانج، هێرشەکە نموونەیەکی ڕوونە لە پێشێلکردنی بنەمای جیاکاری، کە لە مادەی ٤٨ی پرۆتۆکۆڵی یەکەمی چوار ڕێککەوتننامەی جنێڤ (١٩٧٧)دا هاتووە کە لایەنەکانی ململانێ ناچارن جیاوازی بکەن لە نێوان هێزە سەربازییەکان و مەدەنییەکان. بەئامانجگرتنی ناوچەیەکی گشتی بە ڕوونی تاوانێکی جەنگە، وەک لە مادەی ٨ بڕگەی ٢ی پەیڕەوی ڕۆمای دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان بە ڕوونی هاتووە.

بەڵام ئەمە تەنها یەک نموونە بوو لە زنجیرەیەک تاوانی سیستماتیکی کە ئیسرائیل لەم شەڕە کورتە بەڵام کوشندەدا ئەنجامیاندا. ئێڤین و هەروەها دامەزراوە پزیشکییەکان، نەخۆشخانەکان، ئەمبولانسەکان و کارمەندانی پزیشکی لە هێرشە پلان بۆ داڕێژراوەکاندا کرانە ئامانج، هەرچەندە بەپێی مادەی ١٨ی ڕێککەوتننامەی چوارەمی جنێڤ (١٩٤٩) و مادەی ١٢ی پرۆتۆکۆڵی زیادەی یەکەم، ئەم دامەزراوانە دەبێ پارێزگارییەکی تایبەتیان هەبێت تەنانەت کاتێک لە نزیک هێڵەکانی ململانێدا هەڵکەوتوون.

ئاگادارکردنەوە بۆ خەڵک، کە داوایان لێدەکرد لە ماوەی چەند خولەکێکدا یان چەند کاتژمێرێکدا ناوچە نیشتەجێبوونەکان بەجێبهێڵن، هەڕەشەی هێرشکردنیان لەگەڵدا بوو، و پێشێلکارییەکی ڕوونی بنەمای خۆپارێزی و بنەمای ڕێژەیی بوو، وەک لە مادەی ٥٧ی پرۆتۆکۆڵی زیادەی یەکەمدا هاتووە زیانگەیاندن بە دروستکردنی ترس و دڵەڕاوکێ.

ڕاپۆرتە مەیدانییەکان پشتڕاستی دەکەنەوە کە ئەم هێرشانە پەڵەی دەروونی توندیان لەسەر منداڵان و ژنان و کەسانی بەساڵاچوو بەجێهێشتووە، ئەو شوێنەوارانەی کە پێدەچێت بۆ ساڵانی داهاتوو لەگەڵیان بمێنێتەوە. لە یەکێک لەو حاڵەتانەدا، ژنێکی تەمەن چلەکانی خەڵکی کرماشان کە کراوەتە ئامانج، وتی کە لەو ڕۆژەوە نەمتوانیوە بە باشی بخەوم و بچووکترین دەنگ دەبێتە هۆی ئەوەی کە بچێتە شۆکەوە.

لە حاڵەتەکانی دیکەدا زانا و پسپۆڕانی ئێرانی لە ماڵە تایبەتەکانیان، شانبەشانی بنەماڵەکانیان، کراونەتە ئامانجی مووشەک. ئەم کارانە پێشێلکردنی ڕاستەوخۆی مادەی ٥١ی پرۆتۆکۆڵی زیادەی یەکەمە کە دەڵێت: “نابێت هیچ کەسێکی مەدەنی ببێتە جێگەی هێرش”. هەروەها بەپێی مادەی ٥٢ی هەمان پرۆتۆکۆڵ، بیناکانی نیشتەجێبوون بەرگریان هەیە لە هێرشکردن مەگەر بە شێوەیەکی کاریگەر لە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکاندا بەکاربهێنرێن. بە ئامانجگرتنی ئەم بینایانە کە زۆرجار دەبێتە هۆی مردنی ژن و منداڵ و بەساڵاچووان، تاوانی جەنگی دوو هێندە پێکدەهێنێت.

هەڵسوکەوتی گشتی ئیسرائیل لەم شەڕەدا، بەتایبەتی دووبارە بەکارهێنانی هێزی ناڕێژەیی، هەڕەشەی بێ جیاوازی و هێرشکردنە سەر ژێرخانی مەدەنی، پێشێلکردنی ئاشکرای پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکانە، کە پەیمانێکە کە هەردوو ئێران و ئیسرائیل لایەنی ئەو پەیماننامەیەن. لەم پەیمانەدا هاتووە کە مافی ژیان و ئاسایش و کەرامەتی مرۆڤی لێ زەوت ناکرێت، تەنانەت لە کاتی شەڕی چەکداریشدا. هەروەها ئەم تاوانانە بە پێچەوانەی بنەما بنەڕەتییەکانی جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤن.

بەپێی ماددەی 25ی پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆمای دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان، ئەو کەسانەی کە ڕاستەوخۆ بەشدارییان لە تاوانەکانی جەنگدا کردووە یان فەرمانی ئەنجامدانی تاوانەکانی جەنگیان داوە، لەنێویاندا بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل، دەبێت دادگاییکردنی تاوانکاری تاکەکەسی بخرێتە بەردەم دادگا.

ڕێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئێران بە گێڕانەوەی بەڵگەی مەیدانی و پشتبەستن بە بنەماکانی یاسا نێودەوڵەتییەکان، داوا لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بە تایبەت دامودەزگا بەرپرسەکان دەکات، کە ئەم ڕێوشوێنە بەپەلەیە بگرنەبەر:

1. دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان پێویستە دەستبەجێ پرۆسەی فەرمی لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانی جەنگی ئیسرائیل لە ئێران دەست پێ بکات؛
2. دەوڵەتانی ئەندام لە ڕێککەوتننامەکانی جنێڤ و پرۆتۆکۆڵە زیادەکان پێویستە پابەندبوونی خۆیان بە جێبەجێکردنی کاریگەرانەی ئەم بەڵگەنامانە نیشان بدەن و لە بەرامبەر پێشێلکارییە ئاشکراکانی ئیسرائیل بۆیان بێدەنگ نەبن؛
3. دابینکردنی سەکۆیەک بۆ ڕێکاری یاسایی و قەرەبووکردنەوەی کەسوکاری قوربانییەکان لە ڕێگەی میکانیزمە یاساییە نێودەوڵەتییەکان؛

ئەو ڕۆژەی ئیسرائیل تەقەی لە دەرگای زیندانی ئێڤین کرد، تەنیا خاڵێکی فیزیکی نەکردە ئامانج؛ تەقەی لە هیوای ئەو دایکانە کرد کە هەفتانە خۆیان دەکێشا بۆ ئەو دەرگایە.

مووشەکێک بە متمانەی خەڵک بە یاسا، بە مرۆڤایەتی، بە کەرامەتی مرۆڤەوە هەڵدرا.

ئه گه ڕ ئه مڕۆ جیهان له به ڕامبه ڕ ئه م تاوانه بێده نگ بێت، سبه ینێ له هه موو گۆشه یه کی جیهان ده ڕگاکان داده خرێن، به ڵام به قفڵ نا، به ڵکو به مووشه ک و ته قه .

دادپەروەری بە سیاسەتەوە مامەڵەی پێوە ناکرێ.
دەبێت دادپەروەری ئەنجام بدرێت.