موسسه وانشنگتن در آمریکا به عنوان یک اتاق فکر و اندیشکده، در تحلیلی به وضعیت ایزدی‌های عراق پرداخته است.[1] این موسسه نوشته است:
«داعش روز سوم اوت 2014 به شنگال واقع در استان نینوا در شمال عراق حمله كرد. بر اثر این حمله بیش از 5 هزار زن و کودک ایزدی ربوده و به بردگی گرفته شدند. به گزارش سازمان ملل، حدود 3 هزار زن و دختر از مناطق تحت کنترل داعش ربوده شده پس از قاچاق در سایر مناطق به بردگی گرفته شده‌اند. برای جامعه‌ای که بارها با تلاش برای نسل‌کشی روبرو بوده، تاثیر فاجعه اخیر بر این گروه اقلیت قومی-مذهبی متمایز به دلیل اعتقاداتشان، تا به امروز نیز ادامه دارد. تخمین‌ها حاکیست بخش قابل توجهی از نیم میلیون ایزدی ساکن این منطقه هنوز در اردوگاههای پناهندگان تحت اداره حکومت اقلیم کردستان زندگی می‌کنند. شش سال پس از حمله داعش به ایزدیان، به نظر می‌رسد این گروه اقلیت دینی باز هم با خطرِ دور دیگری از تهدیدها روبرو می‌شود؛ چون وضعیت شنگال خود به موضوعی مورد مناقشه تبدیل شده است. در واقع، درگیری بر سر منطقه شنگال/سنجار عراق سبب گشته تا ایزدی‌ها وارد گیر و دار سیاست کردی شوند.
اخیرا، ایزدی‌ها بین حزب دموکرات کردستان (پارتی) بزرگترین حزب در حکومت اقلیم کردستان و حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) (سازمانی در لیست گروه‌های تروریستی آمریکا، انگلستان و ترکیه) گرفتار شده‌اند. اگرچه پارتی کنترل عمومی منطقه را در دست دارد، اما پ.ک.ک. بیش از پنج هزار عضو دارد که بیشتر در مناطق کوهستانی صعب‌العبور اقلیم کردستان مستقر هستند و خلا قدرت برجای مانده از داعش باعث تقویت حضور پ.ک.ک تقویت می‌شود.
شنگال؛ منطقه‌ای مورد اختلاف
سنجار، که کردها از آن به عنوان «شنگال» یاد می‌کنند، از نظر اداری تابع استان نینوا است، اما از جمله چهارده منطقه مورد مناقشه و ادعای بغداد و اربیل است که وضعیت آنها باید طبق ماده 140 قانون اساسی عراق تعیین شود. هنگامی‌که رژیم صدام حسین در سال 2003 سقوط کرد، پارتی و اتحادیه میهنی کردستان (یکتی) جنگجویان خود را به این مناطق مورد مناقشه از جمله شنگال فرستادند تا کنترل عملی بر آنجا را برقرار کنند. در حالی که یکتی مناطقی را از جنوب شرقی کرکوک به سمت مرز ایران در اختیار گرفت، پارتی شمال کرکوک تا مرز سوریه را کنترل می‌کند. بدین ترتیب، شنگال تحت کنترل پیشمرگه‌های پارتی قرار گرفت.
هنگامی‌که داعش در سال 2014 به شنگال حمله کرد، چند هزار نیروی پیشمرگه بدون مقاومت عقب‌نشینی کردند. پ.ک.ک با بهره‌گیری از این خلا امنیتی، وارد شنگال شد و با ایجاد خط دفاعی در کوه شنگال، کریدوری مطمئن را برای آوارگان از دست داعش باز کرد. پس از آن، پ.ک.ک به دلیل دفاع از ایزدی‌ها در برابر داعش توانست جای پای خود را در آنجا ایجاد کند. مدتی بعد، پ.ک.ک واحدهای مقاومت شنگال (ی.ب.ش.) و واحدهای زنان شنگال (ی.ژ.ش.) را تاسیس کرد که به ایجاد «شورای خودمختار دمکراتیک شنگال» و «حزب آزادی و دموکراسی ایزدی»، شاخه سیاسی ی.ب.ش منجر شد.
پارتی نیز در واکنش و برای تقویت روابط خود با شیوخ ایزدی، امرا و نیروهای پیشمرگه دیرین، صدها ایزدی را در یک نیروی ائتلافی در چارچوب پیشمرگه‌ها و تحت فرماندهی قاسم ششو جمع کرد. با این حال، سخت است بگوییم که این تلاش‌ها باعث بهبود روابط آشفته پارتی و ایزدیان شده است. اگرچه ائتلاف بین‌المللی، ارتش عراق و نیروهای پیشمرگه داعش را تا نوامبر 2015 از شنگال پاکسازی کردند، اما پ.ک.ک همچنان اصرار دارد که حضور خود را در شنگال حفظ کند.
تلاش مداوم پ.ک.ک برای ایجاد یک کریدور بین شنگال، قندیل و شمال سوریه باعث تیره شدن بیشتر پارتی و پ.ک.ک. شده است. پ.ک.ک، مسعود بارزانی، رئیس سابق حکومت اقلیم کردستان و رهبر پارتی، را به دیکتاتوری و همکاری با داعش متهم کرد. همچنین، پ.ک.ک که بیش از 500 روستای اقلیم کردستان را اشغال کرده، اخیرا فعالیت‌های خود را افزایش داده تا به کنترل پارتی در شمال عراق و شنگال ضربه بزند.
تلاش‌های ناموفق پارتی برای ایجاد استقلال کامل در منطقه نیز مسائل را پیچیده کرده است. پس از همه‌پرسی استقلال اقلیم کردستان در 25 سپتامبر 2017، نیروهای پیشمرگه مجبور شدند از مناطق مورد مناقشه مانند کرکوک و شنگال عقب‌نشینی کنند که این امر باعث آسیب بیشتر به چهره پارتی در جامعه ایزدی‌ها شد. تا به امروز، افزایش نفوذ نیروهای حشدالشعبی مورد حمایت ایران در شنگال و حمایت آنها از ی.ب.ش. مورد حمایت پ.ک.ک، انزوای پارتی در منطقه را بیشتر کرده است. پارتی نمی‌تواند با حذف پ.ک.ک از منطقه، شنگال را تحت کنترل نیروهای پیشمرگه درآورد، و این امر باعث کاهش دامنه نفوذ سیاسی-اجتماعی حزب بارزانی می‌شود. در همین حال، حضور حشدالشعبی که بیشتر شیعه هستند تهدیدی جدید برای ایزدی‌ها ایجاد می‌کند. قاسم ششو که مورد حمایت پارتی قرار دارد با شاخه‌های پ.ک.ک و حشدالشعبی روابط خوبی ندارد.
توافق شنگال سبب افزایش تنش شد
دولت بغداد، که درگیری کردها با همدیگر را فرصت می‌داند، به نظر می‌رسد از نقش حشدالشعبی در شنگال خوشحال است. با این حال، ترکیه نیز به دلیل حضور مداوم پ.ک.ک در منطقه وارد شده و می‌گوید اجازه نمی‌دهد شنگال به « قندیل دوم» تبدیل شود. قندیل در شمال عراق در طی ده‌ها سال به عنوان مقر پ.ک.ک در عراق بوده و عملیات اخیر ترکیه علیه پ.ک.ک در شمال عراق و شنگال که هدف از آن پایان دادن به حضور پ.ک.ک است، نیز به افزایش تنش بین پارتی-پ.ک.ک. منجر شد.
حمایت اولیه و تلویحی حکومت اقلیم کردستان از عملیات ترکیه علیه پ.ک.ک. به صورت صریح است. فشار عملیاتی آنکارا علیه پ.ک.ک به وضوح بر بغداد نیز تاثیر داشته چون مصطفی کاظمی، نخست‌وزیر عراق، روز نهم اکتبر از توافق با اقلیم کردستان برای «بازگرداندن ثبات و عادی‌سازی شرایط» در شنگال خبر داد که تحت نظارت ژانین هنیس-پلاسچارت نماینده ویژه سازمان ملل متحد در امور عراق امضا شده و مورد حمایت آمریکا، انگلیس، آلمان و ترکیه نیز است. با این حال، با توجه به هدف اصلی برای حذف نیروهای پ.ک.ک و حشدالشعبی از منطقه، ایزدی‌ها اقدام نظامی احتمالی در محل سکونت خود در این منطقه را تهدید بزرگی می‌دانند.
لذا تعجب‌آور نیست که تنش‌ها بین پارتی و پ.ک.ک. در پی توافق همچنان در حال افزایش است. در 8 اکتبر، پارتی، پ.ک.ک را به ترور قاضی صالح، یک مقام امنیتی در گذرگاه مرزی سرزره در استان دهوک، متهم کرد. در 26 اکتبر، هنگامی‌که شورای امنیت اقلیم کردستان اعلام کرد که دوازده عضو پ.ک.ک در حال آماده‌سازی برای حمله تروریستی علیه اماکن دیپلماتیک خارجی در اربیل، دستگیر شده‌اند، فشارها بیشتر شد. پ.ک.ک.نیز در واکنش به پارتی، مسئولیت حمله به خط لوله نفت اقلیم کردستان به ترکیه در نزدیکی استان ماردین را به عهده گرفت که باعث توقف صادرات نفت و در نتیجه حدود 100 میلیون دلار ضرر شد. اوایل ماه نوامبر، هنگام انفجار بمب کنار جاده‌ای در استان دهوک، دو پیشمرگه کشته شدند.
اگرچه دولت مرکزی عراق طبق توافق و برای حفظ ثبات و امنیت، دو تیپ پلیس فدرال را در 20 نوامبر به شنگال اعزام کرد، اما بحث در مورد نحوه مدیریت و خروج گروه‌های وابسته به پ.ک.ک. از این منطقه ادامه دارد. قدیر قاچاخ، مسئول پارتی در شنگال، قبلا ادعا کرده که شواهد خروج پ.ک.ک از برخی از نقاط فقط یک «نمایش» تبلیغاتی است.
با توجه به این که درگیری بین پارتی و پ.ک.ک. روزافزون است، ایزدی‌ها در شنگال با مشکلات زیادی روبرو شده‌اند. حتی قبل از داعش، ایزدی‌ها به دلیل اعتقادات خود بارها مورد حمله قرار گرفته‌اند. پاشاهای موصل، بغداد و دیاربکر به همراه امرای محلی کُرد همه در قتل عام ایزدی‌ها در دوره عثمانی نقش داشتند. وضعیت شنگال در دوره قیمومت عراق ناپایدار بود، در حالی که ایزدی‌ها از سال 1969 به بهانه اصلاحات کشاورزی در معرض سیاست عربی‌سازی رژیم بعث قرار گرفتند. به همین دلیل، بسیاری از ایزدی‌ها حق دارند از افزایش تنش در منطقه شنگال نگران باشند؛ چون جنگ سبب می‌شود سرانجام آنها قربانی شوند.
اکنون تخمین زده می‌شود که علاوه بر این تنش، 350 هزار ایزدی ساکن در اردوگاههای آوارگان نیز به دلیل مشکلات امنیتی و زیرساختی نمی‌توانند به خانه بازگردند. درگیری اخیر بین کردها یادآور جنگ آنان با همدیگر در دهه 1990 است که بین پارتی و یکتی در شمال عراق اتفاق افتاد و منجر به کشته شدن صدها غیرنظامی و نظامی شد که برای کنترل منطقه می‌جنگیدند. در روز دوم نوامبر، مسعود بارزانی، رئیس سابق اقلیم کردستان، اظهار داشت که «تاریخ شاهد است که ما جنگ کردها با همدیگر را حرام می‌دانیم». با وجود این، احتمالا مقاومت پ.ک.ک در برابر خروج از منطقه در چارچوب توافق شنگال و افزایش تنش با پارتی ادامه خواهد یافت و اقلیت ایزدی می‌داند که آنها قربانی مشترک تنش در شنگال هستند».
نویسنده: محمد آلاجا
[1]. https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/iraqi-yazidis-trapped-between-kdp-and-pkk
