خانواده‌های قربانیان ناپدیدشدگی اجباری سال‌هاست میان امید و ناامیدی دست‌وپا می‌زنند؛ بدون هیچ پاسخ روشنی از سرنوشت عزیزانشان و بدون حمایت کافی از سوی نهادهای رسمی.
دکتر زانا صادقی، مدیر اجرایی و مدیر روابط بین‌الملل دیدبان حقوق بشر کردستان ایران
مقدمه
۳۰ آگوست هر سال، به عنوان روز بین‌المللی قربانیان ناپدیدشدگی اجباری گرامی داشته می‌شود. این روز یادآور رنج هزاران خانواده است که عزیزانشان به طور ناگهانی و بدون اطلاع قبلی ناپدید شده‌اند و هیچ اطلاعی از سرنوشتشان در دسترس نیست. ناپدیدشدگی اجباری نه تنها یک اقدام علیه فرد است، بلکه جامعه و ارزش‌های انسانی را نیز هدف قرار می‌دهد.
کردستان ایران نمونه‌ای بارز از این بحران است؛ جایی که افراد توسط گروه‌های مسلح شبه‌نظامی ربوده شده و خانواده‌ها در بلاتکلیفی و رنج مداوم به سر می‌برند.
علاوه بر تأثیر مستقیم بر قربانیان، ناپدیدشدگی اجباری باعث ایجاد بحران روانی، فقدان عدالت و تقویت فضای ترس و بی‌اعتمادی به نظام‌های قضایی و حکومتی و مشکلات اجتماعی و اقتصادی گسترده در میان خانواده‌ها و جامعه می‌شود. به همین دلیل، تلاش‌های بین‌المللی برای پیشگیری و مقابله با ناپدیدشدگی اجباری اهمیت ویژه‌ای یافته‌اند و کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از همه افراد در برابر ناپدیدشدگی اجباری و کمیته‌های نظارتی سازمان ملل، چارچوب‌های قانونی و اجرایی مهمی را ارائه کرده‌اند.
تعریف ناپدیدشدگی اجباری
سازمان ملل متحد ناپدیدشدگی اجباری را چنین تعریف می‌کند: «بازداشت، بازجویی، ربودن یا هر اقدام مشابه علیه فردی که توسط دولت یا گروه‌هایی که با رضایت یا همکاری دولت عمل می‌کنند صورت می‌گیرد، به گونه‌ای که فرد از آن پس از نظر قانونی نامرئی باشد و خانواده یا جامعه از سرنوشت او مطلع نشود». در کردستان ایران، این پدیده عمدتاً توسط گروه‌های شبه‌نظامی کُرد مانند پژاک/پ.ک.ک، پاک، دموکرات و کومله مشاهده شده است. ناپدیدشدگی‌ها به شکل‌های زیر رخ می‌دهد:
- کودک‌سربازی و جذب افراد زیر ۱۸ سال: بسیاری از نوجوانان بدون اطلاع خانواده یا با وعده آموزش و آینده بهتر به گروه‌ها جذب می‌شوند. با قطعیت می‌توان گفت بیشترین قربانیان این پدیده شوم در گروه‌های مسلح، افراد زیر سن قانونی و نوجوانان بودند. شرایط اردوگاه‌ها و آموزش‌ها شبیه زندان بوده و خانواده‌ها هیچ اطلاع دقیقی از وضعیت آنان نداشتند.
- بزرگسالان با وعده پناهندگی، کار یا آموزش: وعده‌های غیرواقعی و فریبکارانه باعث جذب افراد می‌شود و بعداً آنان در اردوگاه‌ها با شرایط سخت و محدودیت مواجه می‌شوند.
- افرادی که تلاش به خروج از گروه یا مخالفت دارند: اعضای ناراضی گروه‌ها به طور موقت یا دائم ناپدید می‌شوند و خانواده‌ها از وضعیت آنها بی‌اطلاع می‌مانند.
آمار و دسته‌بندی قربانیان
با استناد به پرونده‌های جمع‌آوری شده توسط دیدبان حقوق بشر کردستان ایران، قربانیان ناپدیدشدگی اجباری در کردستان ایران به چهار گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
پژاک / پ.ک.ک
نمونه‌ها: امید حسینی، بهمن زارع، پویا تابعی، فرزنده مظلومی، یاسر محمودی، یوسف آلاوه، یاسین قورویی، هیمن زادهش، هدایت رسولی، هادی امینی، نیان درویشی، نعمت آقابرایی، ناصر مجیدپور، میلاد یوسفی، میلاد امینی، میثم محمدزاده، مهران کیکانی، مهران امانی،
معتصم حسینی، مژده غلامی، محمدحسین شهبازی، محمد یوسفی، محمد نوید دوستی، محمد محمدی، محمد امینی، محمد امین غلامی، محمد امین امیری، محسن عارف‌زاده، مبشر کریم‌پور، لیلا مجرب، لقمان نقدی، کوثر محمودی، کمال ممندی، کمال فیروزی،
فیروز اداک، فوزیه محمودی، هستی اسدی، فرشاد امینی، فردین صالحی، فراز بهنورد، علی نوروزی، سیروان سیدی‌پور، شهرام سلمانی، سیروان رسولی، سیروان خیرآبادی، سونیا روحی، سهیلا کردپور، سروه خانی، سامان خیرآبادی، رئوف ابراهیمی، ریبوار زمانی، روح‌اله ارجمندی،
رامیار کاوه، سید راشد باینجوین، دیمن بارانی، دانیال دوستی، دانیال امین‌زاده، دانا احمدی، خدیجه ابراهیم‌پور، حمیدرضا حیدرنژادی، حاتم خون‌جهان، چیا یوسفی، جابر مولودی، تیمور فرجی، پیمان جعفری، پوریا قادری، بیان اعظمی، بیان احمدی، بهمن قاسمی قلعه،
بهمن اورامی اصل، بهروز سبحانی، بابک رحمتی، امین گلستانی، امین رندی گنبدی، امیر خانی، الیاس حکیمی، الهه پورصادقی، افشین عزیزی، اسرین محمدی، آرمان قادرپور، ادریس شفیعی زرنه، احمد بیغم، ابوبکر محمدی، ابراهیم ایزدی، یونس رستمی، یوسف ربانی، یوسف بابایی.
لازم به ذکر است بسیاری از این افراد نوجوان یا جوانان زیر ۱۸ سال بوده‌اند که تجربه کودک‌سربازی و بلاتکلیفی طولانی‌مدت را داشتند. مثال: یاسین قورویی، هدایت رسولی، معتصم حسینی و مژده غلامی.
پاک
نمونه‌ها: ادریس رحیم‌زاده، اژین امینی، الناز عالیانی، بهاالدین ویسی، رضا عزیززاده، رضا قاضی‌خانی، عزت شاکرمی، کژال علیپور، معصومه سهیلی‌زاد، مهدی خاصی، اسعد افروزی، بهروز صفریان، پرویز محمدی، خرامان امجدی، رضا قاضی‌خانی، سامان سبحانی، فریبا پیری، علی رشیدزاده، مبین عزیزنژاد، محمد شادس، مریم احمدی.
برخی از این قربانیان با وعده کار یا مهاجرت به اروپا جذب شده و پس از مدتی تحت فشار و شکنجه قرار گرفته‌اند. اژین امینی و کژال علیپور نمونه بارز کودک‌سربازی و ناپدیدشدگی اجباری هستند.
دموکرات
نمونه‌ها: آریا صالحی، اسرین کاظمی، دیاکو محمدزاده، سارینا مرادخانی، سمیرا صوفی، سینا مفاخری، صلاح حیدری، فرسیب پیری، فریده برزکار، کامیار ولی‌زاده، مائده اصلانی، محمد براخاصی، محمد صادقی، مژده فرامرزی، مصلح فیضی، معین صمدی، ناسکه ابراهیم‌زاده، هیاس مردای. این لیست همچنین شامل کودک‌سربازان، زنان و بزرگسالانی است که تحت فشار و تهدید برای ماندن در گروه یا همکاری با آنها قرار گرفتند. مثال: سارینا مرادخانی و سمیرا صوفی.
کومله
نمونه‌ها: آرمان مردانی، آریان اسماعیلی، پرستو منبری، پریا سروری، پویا محرمی، پیشرو محمدی، جواد عظیمی، چیمن رسولی کردستانی، دانا پشاآبادی، دانیال عبدالقادر زاده، دانیال وحدانی، رنگین محمدپناه، زهره صالحی‌مقدم، ساریه قادری، سیروان دوره، شایان فتاحی، شعیب ارشدی، شهریار خورمهر، شهریار مطاعی، شیدا شکراله‌نژاد، فردین خاصی، کاظم مطاعی، کامبیز منوچهری، کاوه هدایتی، کوهسار دهقان، کیمیا شانازی دالو، گونا صالحی، محمد براخاصی، میلاد آهنی، ناسکه ابراهیم‌زاده، نوید اسدی، هلیا عبداللهی.
تروما و اضطراب طولانی‌مدت خانواده‌ها
ناپدیدشدگی اجباری افراد، به ویژه فرزندان و نزدیکان، برای خانواده‌ها یک بحران روانی عمیق ایجاد می‌کند. خانواده‌ها در بلاتکلیفی مطلق هستند و نمی‌دانند عزیزشان زنده است یا خیر، کجاست، و تحت چه شرایطی قرار دارد. این بلاتکلیفی منجر به اختلالات اضطرابی، افسردگی و احساس گناه مداوم می‌شود. بسیاری از والدین قربانیان از مشکلات جسمانی ناشی از استرس شدید رنج می‌برند، مانند فشار خون بالا، اختلالات خواب و بیماری‌های روان‌تنی.
نمونه‌ها: خانواده‌های یاسین قورویی و مژده غلامی سال‌ها در شرایطی پر از نگرانی و وحشت زندگی کرده‌اند و هیچ نهاد رسمی تا سال‌ها پاسخگوی وضعیت فرزندانشان نبوده است.
فقر اقتصادی و انزوای اجتماعی
با ناپدید شدن سرپرست یا فرد نان‌آور خانواده، بسیاری از خانواده‌ها با مشکلات اقتصادی جدی مواجه می‌شوند. این فشار مالی باعث کاهش دسترسی به آموزش، درمان و خدمات پایه می‌شود. علاوه بر آن، فشار روانی ناشی از نگرانی دائمی و ترس از گروه‌های مسلح باعث انزوای اجتماعی می‌شود. خانواده‌ها اغلب از جامعه و همسایگان فاصله می‌گیرند تا از خطرات احتمالی دور بمانند.
نمونه‌ها: خانواده‌های قربانیان گروه پاک و کومله که سرپرست خانوارشان ناپدید شده، مجبور به فروش دارایی‌ها یا مهاجرت به مناطق دیگر شده‌اند.
فقدان اعتماد به نهادهای حقوقی و حکومتی
ناپدیدشدگی اجباری در کردستان ایران باعث شده است که خانواده‌ها اعتماد خود را به دستگاه‌های قانونی و حکومتی از دست بدهند. فقدان پاسخگویی و پیگیری قانونی، احساس بی‌عدالتی و سرخوردگی اجتماعی را تشدید می‌کند. بسیاری از خانواده‌ها حتی از درخواست کمک حقوقی یا گزارش به پلیس خودداری می‌کنند، چرا که می‌دانند هیچ نتیجه ملموسی حاصل نخواهد شد.
اثرات کودک‌سربازی بر رشد و آینده نوجوانان
کودکانی که توسط گروه‌های مسلح جذب می‌شوند، از خانواده و محیط امن خود جدا شده و در معرض آموزش‌های نظامی، خشونت و محدودیت‌های شدید قرار می‌گیرند. این تجربه باعث ایجاد اختلالات روانی، مشکلات تحصیلی، از دست رفتن مهارت‌های اجتماعی و در بسیاری موارد آسیب فیزیکی می‌شود. نمونه‌ها: معین صمدی، هلیا عبداللهی و کژال علیپور، کودکان زیر ۱۸ سال، مجبور به فعالیت‌های نظامی و سخت کار فیزیکی شدند، تجربه‌ای که سال‌ها اثرات روانی و اجتماعی بر آینده آنها گذاشت.
نقش گروه‌های مسلح و شبه‌نظامی
- ایجاد ترس و کنترل جامعه
گروه‌های مسلح با ناپدیدکردن افراد و تهدید خانواده‌ها، جامعه را تحت ترس و فشار قرار می‌دهند. این استراتژی باعث کنترل جمعیت محلی و محدود شدن اعتراض‌ها یا انتقادها می‌شود. خانواده‌ها به دلیل ترس از انتقام گروه‌ها، از هرگونه اعتراض یا افشای اطلاعات باز می‌مانند.
- جبران کمبود نیروی انسانی برای فعالیت‌های نظامی
گروه‌ها با جذب اجباری نوجوانان و بزرگسالان، کمبود نیرو برای فعالیت‌های نظامی و اداری خود را جبران می‌کنند. این روند باعث می‌شود افراد بسیاری که هیچ آگاهی یا علاقه‌ای به فعالیت نظامی ندارند، به زور یا وعده‌های دروغین وارد اردوگاه‌ها شوند.
فشار و تهدید خانواده‌ها و اعضای ناراضی
افرادی که قصد خروج یا مخالفت با گروه را دارند، تحت فشار شدید و تهدید قرار می‌گیرند. خانواده‌های آنها نیز به دلیل ارتباط با قربانیان، در معرض تهدید و اعمال خشونت قرار می‌گیرند. این فشار باعث سکوت و پنهان‌کاری خانواده‌ها و جامعه محلی می‌شود.
درخواست‌های دیدبان حقوق بشر کردستان ایران
پیگیری حقوق قربانیان و حمایت از خانواده‌ها
دیدبان حقوق بشر کردستان ایران از سازمان ملل متحد و سایر نهادهای بین‌المللی حقوق بشری درخواست می‌کند تا:
- وضعیت تمامی قربانیان ناپدیدشدگی اجباری در کردستان ایران را پیگیری کنند؛
- حقوق خانواده‌ها در روند پیگیری و شفاف‌سازی سرنوشت ناپدیدشدگان رعایت شود؛
- مکانیزم‌های قانونی و انسانی مؤثر برای اطلاع‌رسانی به خانواده‌ها و حمایت از آنها ایجاد گردد.
اعمال فشار برای شفاف‌سازی سرنوشت افراد ناپدید شده
دیدبان خواستار آن است که سازمان‌های بین‌المللی با استفاده از ابزارهای دیپلماتیک، تحریم‌ها و انتشار گزارش‌های مستند:
- گروه‌ها و نهادهای مسئول ناپدیدشدگی را وادار به ارائه اطلاعات دقیق کنند؛
- اقدامات لازم برای جلوگیری از تکرار این گونه ناپدیدشدگی‌ها انجام شود؛
- شفافیت در روند بازگشت یا اطلاع‌رسانی در مورد قربانیان تضمین گردد.
مستندسازی و انتشار گزارش‌های دقیق
دیدبان حقوق بشر کردستان ایران تأکید می‌کند که:
- ثبت کامل اطلاعات قربانیان شامل سن، جنسیت، شرایط ناپدیدشدگی و گروه مسئول ضروری است.
- این اطلاعات باید به صورت رسمی و قابل استناد در اختیار نهادهای حقوق بشری بین‌المللی قرار گیرد.
- مستندسازی دقیق، پایه‌ای برای تحقیقات قانونی و اعمال فشار بین‌المللی علیه گروه‌های خاطی فراهم می‌کند.
ایجاد سامانه‌های مستقل برای ثبت و پیگیری ناپدیدشدگی‌ها
دیدبان درخواست می‌کند که:
- سامانه‌ای مستقل و معتبر برای ثبت اطلاعات ناپدیدشدگان ایجاد شود.
- خانواده‌ها بتوانند اطلاعات مربوط به عزیزان خود را ثبت و روند پیگیری رسمی داشته باشند.
- دسترسی به این سامانه برای نهادهای حقوق بشری و سازمان‌های بین‌المللی فراهم گردد.
آموزش و آگاهی‌بخشی جامعه نسبت به خطرات گروه‌های مسلح
دیدبان خواستار اقدامات آموزشی و آگاهی‌بخشی است تا:
- شهروندان از خطرات جذب نوجوانان و افراد توسط گروه‌های مسلح آگاه شوند.
- خانواده‌ها و جامعه بتوانند راهکارهای مقابله با تهدیدها و ناپدیدشدگی‌های آینده را یاد بگیرند.
- نقش رسانه‌ها و فعالان محلی در افزایش آگاهی و پیشگیری از ناپدیدشدگی‌ها تقویت شود.
اعمال مجازات بین‌المللی و تحریم گروه‌های خاطی
دیدبان حقوق بشر کردستان ایران بر ضرورت اقدام بین‌المللی برای تحریم و مجازات گروه‌های مسلح مسئول ناپدیدشدگی‌ها و جلوگیری از ادامه فعالیت‌های غیرقانونی این گروه‌ها و کاهش آسیب به جامعه محلی تاکید دارد.
همکاری با رسانه‌ها و فعالان حقوق بشر برای افشای بحران
دیدبان از رسانه‌ها و سازمان‌های حقوق بشری درخواست می‌کند:
- گزارش‌ها، مصاحبه‌ها و مستندات مربوط به قربانیان ناپدیدشدگی را منتشر کنند.
- فشار بین‌المللی بر گروه‌ها و کشورهای مرتبط افزایش یابد.
- صدای قربانیان و خانواده‌ها به جامعه جهانی منتقل شود تا عدالت و حمایت‌های لازم برقرار گردد.
۳۰ آگوست، روز یادبود قربانیان ناپدیدشدگی اجباری، یادآور وظیفه اخلاقی و انسانی ماست. رنج خانواده‌ها و جامعه کردستان ایران نشان می‌دهد که ناپدیدشدگی اجباری بیش از یک اقدام فردی، یک بحران اجتماعی، روانی و حقوق بشری است. دیدبان حقوق بشر کردستان ایران بر این باور است که مستندسازی دقیق، پیگیری قانونی و انتشار گزارش‌ها می‌تواند سهم بسزایی در بازگرداندن عدالت، تضمین حقوق قربانیان و ایجاد امید در خانواده‌ها داشته باشد.
