در حالی‌که جهان در ۱۱ اکتبر هر سال از «روز جهانی دختران» به‌عنوان نماد توانمندسازی و برابری یاد می‌کند، واقعیت زندگی بسیاری از دختران در مناطق کردنشین ایران با مفاهیمی چون تحصیل، امنیت و آینده روشن فاصله‌ای چشمگیر دارد. یافته‌های دیدبان حقوق بشر کردستان ایران نشان می‌دهد که فقر، سنت‌های محدودکننده، ازدواج زودهنگام و جذب اجباری در گروه‌های مسلح، زندگی صدها دختر نوجوان را تحت تأثیر قرار داده است.
دکتر زانا صادقی
این گزارش تحلیلی و مستند، وضعیت حقوقی، اجتماعی و امنیتی دختران در مناطق کردنشین ایران را در پرتو مناسبت بین‌المللی «روز جهانی دختران» بررسی می‌کند. گزارش بر سه نقطه کلیدی تمرکز دارد: (۱) تهدیدهای ساختاری (نابرابری جنسیتی، ازدواج زودهنگام، محرومیت از تحصیل)، (۲) تهدیدهای مرتبط با امنیت و درگیری (تبلیغات و جذب آنلاین، استخدام اجباری/غیرقانونی کودکان توسط گروه‌های مسلح، ممانعت از دسترسی به کمک‌های بشردوستانه)، و (۳) خلأهای حمایتی و حقوقی که از پاسخ مناسب ممانعت می‌کنند. در پایان، مجموعه‌ای از توصیه‌های عملی برای بازیگران ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی ارائه شده است. (منابع مورد استفاده: اسناد و پرونده‌های دیدبان حقوق بشر کردستان ایران، گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای مدافع حقوق کودک).
مقدمه: معنا و اهمیت روز جهانی دختران
سازمان ملل متحد روز ۱۱ اکتبر را به‌عنوان «روز جهانی دختران» تعیین کرده است تا حقوق دختران، موانع پیش‌روی آن‌ها و ضرورت سرمایه‌گذاری در توانمندسازی‌شان را برجسته سازد. هر ساله موضوع این روز توسط سازمان‌های جهانی و شبکه‌های دختران شکل‌گیری می‌شود؛ برای سال جاری نیز محور «دختری که هستم، تغییری که رهبری می‌کنم: دختران در خط مقدم بحران» تعیین شده است؛ موضوعی که مستقیماً با تجارب دختران مناطق مرزی و درگیری‌زده مطابقت دارد.
چارچوب حقوقی بین‌المللی (خلاصه)
ادعاها و توصیه‌های این گزارش مبتنی بر استانداردهای بین‌المللی حقوق کودک و حقوق بشر است. کنوانسیون حقوق کودک (CRC) و پروتکل اختیاری مرتبط با دخالت کودکان در درگیری‌های مسلحانه (OPAC) قوانین اصلی را شکل می‌دهند؛ این اسناد، تعیین سن ۱۸ سال به‌عنوان مرز حفاظت کامل از کودکان و الزام طرف‌ها (از جمله دولت‌ها و گروه‌های مسلح) برای جلوگیری از استخدام و مشارکت کودکان در درگیری‌ها را مورد تأکید قرار می‌دهند.
وضعیت کلی — داده‌های کلیدی (جهانی و ملی)
-
ازدواج زودهنگام، یکی از مهم‌ترین چالش‌های منطقه خاورمیانه و ایران است؛ داده‌های معتبر نشان می‌دهد که در ایران درصد قابل‌توجهی از زنان فعلی در سنین بزرگسالی در زمان کودکی (پیش از ۱۸ سال) ازدواج کرده‌اند، اگرچه روند کلی در سال‌های اخیر تغییرات جغرافیایی و جمعیتی نشان داده است.
-
در سطح منطقه‌ای (شبه‌قلمروهای مرزی و مناطق بلاتکلیف)، منازعات و حضور گروه‌های مختلف مسلح باعث افزایش مخاطرات برای کودکان، به‌ویژه دختران، شده است؛ مستندات بین‌المللی گزارش‌هایی درباره جذب و استفاده از کودکان (دختر و پسر) توسط گروه‌هایی با وابستگی‌های قومی و ایدئولوژیک در عراق و سوریه ارائه کرده‌اند.
وضعیت در مناطق کردنشین ایران — یافته‌های محلی و شواهد میدانی
دیدبان حقوق بشر کردستان ایران (IKHRW) در سال‌های اخیر پرونده‌های متعددی از نقض حقوق دختران در استان‌ها و مناطق مرزی گردآوری و ثبت کرده است. الگوهای تکرارشونده عبارت‌اند از: ترک تحصیل دختران بر اثر فشارهای اقتصادی و فرهنگی، ازدواج اجباری یا با فشار خانواده، آزار و خشونت جنسی، و در موارد مشخص — جذب و یا ربایش نوجوانان توسط گروه‌های مسلح. گزارش‌های محلی همچنین حاکی از ممانعت یا محدودسازی دسترسی برخی گروه‌های مسلح به کمک‌های بشردوستانه برای خانواده‌ها و کودکان است. این اسناد مورد پیگرد و احصاء قرار گرفته و برای ارجاع به نهادهای بین‌المللی آماده‌اند.
جذب و استخدام کودکان توسط گروه‌های مسلح: شواهد بین‌المللی و محلی
-
نهادهای بین‌المللی حقوق بشری (از جمله Human Rights Watch) گزارش داده‌اند که در مناطق شمال‌شرق سوریه و در برخی مناطق عراق، گروه‌هایی با پیوندهای ایدئولوژیک یا سازمانی به شبکه PKK اقدام به جذب کودکان کرده‌اند؛ این عمل در مواردی شامل آزار، محدودسازی امکان خروج و انتقال کودکان به آموزش‌های نظامی بوده است.
-
در ایران نیز اسناد و گزارش‌های محلی از جمله پرونده‌های ثبت‌شده توسط IKHRW مواردی از ربایش، استخدام یا فشار بر نوجوانان جهت پیوستن به گروه‌های مسلح را توصیف می‌کنند—از جمله مواردی که خانواده‌ها دختر یا پسر نوجوان‌شان را از دست داده‌اند یا برای بازگرداندن آن‌ها ناگزیر به پیگیری‌های طولانی شده‌اند. این موارد حاکی از یک الگوی هشداردهنده است که نیازمند واکنش فوری حفاظت محور می‌باشد.
پیامدها برای دختران
پیامدهای نقض حقوق و خشونت بر دختران را می‌توان در سه قلمرو اصلی مشاهده کرد:
-
آسیب‌های روانی و جسمی: تجربه خشونت، سوءاستفاده جنسی و آموزش‌های نظامی باعث اختلالات روانی مزمن، آسیب‌های جسمی و قطع رشد اجتماعی می‌شود. (مکانیسم‌های مستند شده در مطالعات بین‌المللی و مصاحبه‌های میدانی دیدبان حقوق بشر کردستان ایران).
-
مانع در برابر آموزش و توسعه: ازدواج زودهنگام و یا خروج اجباری از خانه موجب ترک تحصیل دختران می‌شود و چشم‌انداز اقتصادی و حقوقی آینده آن‌ها را محدود می‌کند.
-
خردشدن ساختار حمایتی خانواده و جامعه: فقدان حمایت حقوقی و اجتماعی، خجالت و انگ اجتماعی، و عدم دسترسی به خدمات خدمات بهداشتی و روانی، به بدتر شدن وضعیت منجر می‌شود. (شواهد محلی و تحلیل تطبیقی با گزارش‌های منطقه‌ای).
خلأهای پاسخ‌دهی و عوامل تشدیدکننده
چند عامل ساختاری و عملی موجب شده پاسخ مناسب به محافظت از دختران ناکافی باشد:
-
خلأ قانونی-اجرایی یا اجرا نشدن قوانین موجود (مثلاً ثبت دقیق سن، کنترل ازدواج‌های ثبت نشده، مجازات جذب کودکان توسط گروه‌های غیر‌دولتی).
-
دسترسی محدود نهادهای بشردوستانه و خدمات حمایتی در مناطق مرزی و تحت نفوذ گروه‌های مسلح، که از ارائه خدمات سلامت روان و بازتوانی به بازماندگان جلوگیری می‌کند.
-
تبلیغات و نفوذ دیجیتال: شبکه‌های اجتماعی و صفحات تبلیغاتی گروه‌ها ظرفیت جذب و رادیکالیزه‌سازی نوجوانان را افزایش داده‌اند؛ این ابزارها اغلب تصویر «زندگی شکوهمند در مقاومت» را تبلیغ می‌کنند و در عمل نوجوانان را در معرض خطر قرار می‌دهند. (شواهد میدانی IKHRW و گزارش‌های تحلیل رسانه‌ای).
توصیه‌های کلیدی (عملی و قابل اجرا)
براساس شواهد میدانی و چارچوب‌های بین‌المللی، دیدبان حقوق بشر کردستان ایران توصیه‌های زیر را برای سطوح مختلف پیشنهاد می‌کند:
الف) برای دولت جمهوری اسلامی ایران
-
تسریع در ثبت دقیق سن تولد و مقابله با ازدواج‌های ثبت‌نشده؛ تدوین و اعمال رویه‌های حفاظتی برای دختران در معرض خطر.
-
تقویت ظرفیت سرویس‌های محلی برای حمایت از بازماندگان خشونت و بازتوانی روانی؛ تضمین دسترسی امن به خدمات برای خانواده‌ها در مناطق مرزی.
-
پیگیری قانونی موارد ربایش و استخدام کودکان و همکاری با نهادهای بین‌المللی برای شناسایی و بازگرداندن کودکان خارج‌شده.
ب) برای گروه‌های مسلح کُرد
-
فوراً قطع هرگونه استخدام یا آموزش افراد زیر ۱۸ سال و همکاری با نهادهای بین‌المللی برای روندهای نجات، بازگردانی و بازتوانی کودکان. (مطابق OPAC و استانداردهای بین‌المللی).
-
اجازه دسترسی بی‌قیدوشرط سازمان‌های بشردوستانه و نظارتی مستقل به مناطق تحت کنترل برای بررسی وضعیت کودکان و اجرای برنامه‌های اجتماعی-آموزشی.
پ) برای حکومت اقلیم کردستان و بازیگران منطقه‌ای
-
همکاری در جمع‌آوری داده، تسهیل روند بازگردانی کودکان و ارائه حمایت سکویی برای خانواده‌ها.
ت) برای سازمان‌های بین‌المللی و اهداکنندگان
-
حمایت مالی و فنی از برنامه‌های بازتوانی روانی-اجتماعی، آموزش و حمایت اقتصادی خانواده‌ها در مناطق در خطر.
-
استفاده از مکانیسم‌های بین‌المللی (شامل نماینده ویژه کودکان و درگیری‌های مسلحانه) برای پیگیری موارد استخدام کودکان و فشار بر بازیگران مسئول.
این گزارش بر پایه ترکیبی از منابع تشکیل شده است: پرونده‌ها و مصاحبه‌های میدانی IKHRW، تحلیل منابع ثانویه از سازمان‌های بین‌المللی (UNICEF، UN Women، Human Rights Watch و اسناد رسمی سازمان ملل) و مرور تحلیلی روی قوانین و اسناد بین‌المللی (CRC و OPAC). در مواردی که امکان ذکر مستقیم اسم قربانیان وجود نداشته، برای حفظ امنیت و حریم خصوصی آن‌ها اطلاعات بازنویسی و هویت آن‌ها مخفی شده است.
روز جهانی دختران فرصت مناسبی است تا دولت‌ها، نهادهای منطقه‌ای و جامعه مدنی مسئولیت‌های خود را برای حفاظت از دختران به‌صورت ملموس و فوری پیگیری کنند. تجربه میدانی در مناطق کردنشین ایران نشان می‌دهد که تهدیدها چندوجهی‌اند و راه‌حل‌ها باید حفاظتی، پیشگیرانه و مبتنی بر حقوق بشر باشند. توقف فوری استخدام کودکان، تضمین دسترسی به تحصیل و خدمات حمایتی، و پیگیری قضایی موارد نقض، کمترین خواسته‌هایی است که می‌بایست امروز اجرا شود.
