لە ڕوانگەی یاسای سزادانی ئێران و یاسای نێودەوڵەتییەوە، چالاکی مەدەنی و کۆمەڵایەتی هەرگیز ناکەوێتە ژێر سزای لەسێدارەدان. بەڵام ئەندامێتی لە گرووپێکی چەکداری ڕێکخراودا دەتوانێت بکەوێتە ژێر پێناسەکانی مۆحاره‌به (دوژمنایەتی دژی خودا) یان به‌غی (یاخیبوونی چەکداری). دۆسیەی عەزیزی و مورادی نموونەیەکی ڕوونی ئەم تەحەدای یاساییە.
دکتۆر زانا سادقی
پێشەکی
دۆسیەی دەستبەسەرکردنی دوو ژنی کوردی ئێرانی بە ناوەکانی پەخشان عەزیزی و وریشە مورادی، جارێکی دیکە گفتوگۆکانی سەبارەت بە شێوازی مامەڵەکردنی سیستەمی یاسایی لە وڵاتانی جیاجیا لەگەڵ تیرۆر و گرووپە چەکدارەکان هێنایە بەرچاو.
لەکاتێکدا سەرەتا گروپی پژاک (پارتی ژیانی ئازادی کوردستان) بێدەنگ بوون، کەمێک دواتر گێڕانەوەیەکی جیاوازی خستەڕوو و ئەو دووانەی وەک “چالاکی ژن” ناساند. ئەم ململانێ گێڕانەوەیە گرنگی لێکۆڵینەوەی ورد دوو هێندە دەکات.
پرسیاری سەرەکی ئەوەیە:
- هەڵوێستی یاسایی ئەم کەسانە چییە؟
- ئایا دەتوانرێت بە چالاکی مەدەنی یان ئەندامی فەرمی گروپێکی چەکداری کە مێژووی کردەی تیرۆریستییان هەیە هەژمار بکرێن؟
- وە لە ڕوانگەی یاسای سزادانی ئێران و یاسای نێودەوڵەتییەوە سزای گونجاو بۆ ئەم جۆرە تاوانانە چییە؟
چوارچێوەی یاسای تاوانەکانی ئێران
- بەپێی یاسای سزای ئیسلامی ساڵی 2013 سزای لەسێدارەدان تەنها بۆ تاوانی تایبەت دیاری کراوە. گرنگترینیان بریتین لە:
- کوشتنی بە ئەنقەست (قیساس نەفس) – مادەکانی ٣٨١ تا ٣٨٣.
- مۆحاره‌به– مادەی ٢٧٩: کێشانی چەک بۆ دروستکردنی نائەمنی گشتی.
- یاخیبوون – مادەی ٢٨٧: ڕاپەڕینی چەکداری لە لایەن گرووپێکی ڕێکخراوەوە دژ بە سیستەمی کۆماری ئیسلامی.
- گەندەڵی لەسەر زەوی – مادەی ٢٨٦: ئەنجامدانی تاوانی بەربڵاو دژی ئاسایش و تەندروستی کۆمەڵگا.
- دەستدرێژی و هەندێک تاوانی سێکسی – مادەی ٢٢٤.
- تاوانە بەربڵاوەکانی ماددە هۆشبەرەکان – یاسای دژە ماددە هۆشبەرەکان (1988 و لە ساڵی 2018هەموارکرایەوە).
بە تایبەتی چالاکی مەدەنی و کۆمەڵایەتی هەرگیز نابێتە هۆی لەسێدارەدان.
بەڵام ئەندامبوون لە گرووپێکی چەکداری ڕێکخراودا دەکرێت بە مۆحاره‌به یان به‌غی هەژمار بکرێت.
پێگەی یاسایی پەخشان عەزیزی و وریشە مورادی
- بە پشتبەستن بە ڕاپۆرت و بەڵگەنامە بڵاوکراوەکان:
- ئەم دوو کەسە لە هەیکەلی فەرمی پژاکدا چالاک بوون.
- وێنەی ئامادەبوونیان لەم گروپە چەکدارەدا بڵاوکراوەتەوە.
- تەنانەت ڕاپۆرتێکی بی بی سی فارسیش پشتڕاستی کردەوە کە پژاک گرووپێکی چەکدارە و بنکە و تونێلی ژێرزەمینی لەسەر سنوورەکانی ڕۆژئاوای ئێران هەیە.
بۆیە لەچوارچێوەی یاسای ناوخۆی ئێراندا بە ئەندامی گرووپێکی چەکدار دادەنرێت و دەتوانێ ملکەچی مادەکانی ٢٧٩ و ٢٨٧ی یاسای سزادانی ئیسلامی بن.
پژاک و پێگەی نێودەوڵەتی
- پژاک لقێکی پارتی کرێکارانی کوردستانە.
- پەکەکە لەلایەن ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا و چەندین وڵاتی دیکەوە وەک گروپێکی تیرۆریستی ناوزەد کراوە.
لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا، کردەوە چەکدارییەکانی ئەم گرووپانە لە ئێران بووەتە هۆی ئەوەی:
- زیاتر لە ٧٠٠ کەس کوژراون (٧٠٪ هاوڵاتیانی مەدەنی).
- 184 منداڵی کوردی ئێرانی لە نێوان تەمەنی 9 بۆ 15 ساڵیدا لە نێو ئەو گرووپەدا وەرگیران و ژمارەیەکی زۆریان لەو شەڕەدا کوژران.
- هەرگیز تەرمی زۆرێک لە قوربانییەکان نەگەڕێنرایەوە بۆ کەسوکارەکانیان.
شێوازەکانی پژاک بریتین لە:
- دیپۆرتکردنەوەی زۆرەملێ
- هەڕەشە بۆ سەر خێزانەکان
- ڕفاندنی منداڵان
پێشێلکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکان لەلایەن پژاکەوە
ڕەفتاری ئەم گروپە نموونەیەکی ڕوونە بۆ پێشێلکردنی یاسا ئیجباریەکان:
- دامەزراندنی منداڵانی سەرباز: پێشێلکردنی مادەی ٣٨ی ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ (١٩٨٩) و پرۆتۆکۆڵی زیادەی (٢٠٠٠).
- هێرش بۆ سەر هاوڵاتیانی مەدەنی: پێشێلکردنی مادەی هەشتەمی پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆما (تاوانی جەنگ).
- کوشتن و تیرۆری سیستماتیکی: پێشێلکردنی مادەی حەوتەمی یاسای ڕۆما (تاوان دژی مرۆڤایەتی).
لێکۆڵینەوەی بەراوردکاری: مامەڵەی وڵاتان لەگەڵ تیرۆر
ئەمریکا
- ئەندامبوون لە گرووپێکی تیرۆریستیدا بەپێی یاسای نیشتمانپەروەری ساڵی ٢٠٠١ تاوانێکی گەورەیە.
- سزاکان بریتین لە زیندانی هەتاهەتایی و لە هەندێک ویلایەتدا سزای لەسێدارەدان.
یەکێتی ئەوروپا
- سەرەڕای هەڵوەشاندنەوەی سزای لەسێدارەدان، هاوکاریکردن لەگەڵ گروپە تیرۆریستییەکان لە وڵاتانی وەک فەرەنسا، ئەڵمانیا و بەلجیکا سزاکانی لە ٢٠ ساڵەوە تا زیندانی هەتاهەتایی هەڵدەگرێت.
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
- سعودیە چەندین جار لەسێدارەدانی بەکۆمەڵی ئەندامانی تاقمە تیرۆریستییەکانی ئەنجامداوە.
- لە عێراق زۆرجار ئەندامانی داعش سزای لەسێدارەدان یان زیندانی هەتاهەتایییان بەسەردا دەسەپێنرێت.
ئەم بەراوردکردنە ئەوەمان بۆ دەردەخات کە مامەڵەی ئێران لەگەڵ ئەندامانی پژاک هاوتایە لەگەڵ زۆرێک لە وڵاتان، یان تەنانەت نەرمتر لە وڵاتان.
دروستکردنی گێڕانەوە و شەڕی میدیایی
- کەیسی زەینەب جەلالیان نموونەیەکی سەرەکی گۆڕانی گێڕانەوە بوو؛ وێنەکان دەستکاری کران بۆ ئەوەی چەکەکە لە دەستی دەربهێنرێت.
- هەمان نەخشە لە دۆسیەی عەزیزی و مورادیدا دووبارە بووەوە: هەوڵێک بۆ وێناکردنی ئەندامە چەکدارەکان وەک “چالاکی مەدەنی”.
ئەنجام
بە پشتبەستن بە:
- لێدوانەکانی پژاک
- ڕاپۆرتی میدیایی متمانەپێکراو (لەوانەش بی بی سی فارسی)
- دانپێدانانی بەرپرسانی په‌که‌که
- بەڵگەی مەیدانی
پەخشان عەزیزی و وریشە مورادی چالاکی مەدەنی نین، بەڵکو ئەندامی گرووپێکی چەکداری ڕێکخراون.
لە یاسای ناوخۆی ئێراندا، دەکرا پێگەی ئەوان وەک مۆحاره‌به یان به‌غی هەژمار بکرێت و سزای لەسێدارەدانی لێدەکەوێتەوە.
لە یاسا نێودەوڵەتییەکاندا کردەوەکانی پژاک لە دامەزراندنی منداڵانی سەربازەوە تا هێرشکردنە سەر خەڵکی سڤیل، نموونەی تاوانە نێودەوڵەتییەکانن.
هیچ سیستەمێکی یاسایی باوەڕپێکراو ڕێگە نادات تیرۆری چەکداری و پێشێلکاری بەربڵاوی مافەکانی مرۆڤ بێ سزا بمێنێتەوە.
سەرچاوەکان
- یاسای سزادانی ئیسلامی ٢٠١٣، مادەکانی ٣٨١-٣٨٣.
- هەمان سەرچاوە، مادەی ٢٧٩ (پێناسەی شەڕ).
- هەمان سەرچاوە، مادەی ٢٨٧ (یاخیبوون).
- هەمان سەرچاوە، مادەی ٢٨٦ (گەندەڵی لەسەر زەوی).
- چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئیران، ڕاپۆرتی ساڵانەی (٢٠١٨-٢٠٢٣).
- لیستی تیرۆریستانی یەکێتی ئەوروپا، ئەنجومەنی یەکێتی ئەوروپا، ٢٠٢٣.
- ڕاپۆرتەکانی چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئیران، ٢٠٢٢.
- هەمان سەرچاوە.
- ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافەکانی منداڵان، ١٩٨٩.
- پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆمای دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان، مادەی هەشتەم.
- هەمان سەرچاوە، مادەی ٧.
- یاسای وڵاتی ئەمریکا، ٢٠٠١.
- ڕاپۆرتەکانی یاسادانانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری ئەوروپی، ٢٠١٩.
- ڕاپۆرتی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی سەبارەت بە سعودیە، ٢٠٢٠.
- چاودێری مافی مرۆڤی کوردستانی ئیران، ڕاپۆرتی زەینەب جەلالیان، ٢٠٢١.
